Okolice Błaszek, a także i Kwasków nad Swędrą vel Swendrą,we wczesnym średniowieczu wchodziły w skład kasztelanii Kaliskiej.Tu dygresja: na różnych mapach spotyka się różne nazwy wspomnianego cieku i, co ciekawe, na państwowym portalu z mapami dłuższa Swędrnianka wpada do krótszej Swędry i dalej rzeczka ma nazwę tej krótszej!A więc recypientem Swędrnianki oficjalnie jest Swędra, a tej Swędrnia, o czym informuje Główny Urząd Geodezji i Kartografii.
Miejscowość, która obecnie należy do gminy Błaszki, w źródłach pisanych pojawia się po raz pierwszy w 1391 r. Ponoć Kwasków był gniazdem rodu Kwaskowskich, herbu Bogoria[1]. W różnych dokumentach pod koniec XIV w. są wymieniani Zauissius (Zawisza?), Jasco (Jasko), Falibogius (Chwalibóg?) i Stogneus (Stojgniew?) z Kwaskowa – prawdopodobnie właściciele i rycerze z tej wsi. Adolf Pawiński, historyk i archiwista zaznacza, że w 1496 r. Kwasków z parafią Błaszki był w powiecie i województwie sieradzkim. W tym roku z Kwaskowa pisał się Zajączek, prawdopodobnie z rodu Zajączków z sąsiedniego Dziebędowa, późniejszych właścicieli Wrzącej (1535)[2]. Prymas Jan Łaski w Liber beneficiorum około 1520 r. wymienia Kwasków jako wieś niedaleko Błaszek w archidekanacie kaliskim. W regestrach poborowych z lat 1511-1518 i 1553-1576 znajdujemy potwierdzenie tych danych. W 1585 r. Andrzej Brzechwa z Kwaskowa sprzedał wieś Janowi Parczewskiemu.
W 1665 r. z Kwaskowa wywodził się Jan na Kwaskowie i Zawadach Parczewski, prawdopodobnie potomek wspomnianego Jana, poseł na sejmik do Szadku, o czym napisał w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego” jego potomek Alfons Parczewski. Na początku XVIII w. dziedziczką majątku była Barbara Boczkowska, posiadająca jednocześnie Zawady pod Błaszkami[3]. W 1768 dziedzicem Kwaskowa był Tomasz Morawski. Tak zwana Taryfa podymnego podaje, że w 1775 r. wieś Kwasków, będąca własnością szlachecką w powiecie sieradzkim, miała 25 dymów. W 1782 r. wieś miała być własnością Tomasza Hulewicza[4]. Regestr diecezjów Franciszka Czaykowskiego wylicza m.in., że Kwasków w latach 1783-1784 znajdował się w parafii Błaszki, dekanacie stawskim, a był własnością burgrabiego Żeromskiego. Walenty Żeromski sprzedał Kwasków w 1803 r. Tomaszowi Gątkiewiczowi (zmarłemu przed 1844 r.). Gątkiewicze trzymali majątek do 1852 r.[5] (ostatni był, jak się wydaje Alojzy Gątkiewicz[6]). Wydana w 1827 r. Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego podaje nowe dane: Kwasków był wówczas w tej samej co dotychczas parafii, ale za to w województwie kaliskim, obwodzie kaliskim i powiecie wartskim. Stanowił własność prywatną, w której w 21 domach mieszkało 156 osób. W drugiej połowie XIX w. właścicielami majątku byli Teobald Zakrzewski i rodzina Dreherów[7]. Od H. Drehera w 1907 r. wieś kupił Kazimierz Mniewski[8]. Pod koniec XIX w. we wsi stało 14 domów zamieszkałych przez 109 osób, a na folwarku mieszkało 29 osób w 6 domach. W 1912 r. wieś i folwark mają 416 mórg i należą w części do uwłaszczonych włościan, a w części do Kazimierza Mniewskiego herbu Ogończyk, spowinowaconego z Parczewskimi. Spis powszechny w 1920-1921 r. r. ujawnił, że na wsi stało 18 domów mieszkalnych, na folwarku 4, zamieszkanych odpowiednio przez 118 i 83 osoby. Administracyjnie Kwasków należał do gminy Błaszki w powiecie kaliskim.W 1936 r. część zadłużonego majątku przejął Bank Polski. W 1939 r. majątek wg spisu ziemian wciąż należał do Kazimierza Mniewskiego[9], choć skądinąd wiadomo, że była to tylko część, którą córka Kazimierza Kornelia (1903-1963) wniosła we wianie Józefowi Węgierskiemuherbu Wieniawa (1892-1950) z Brończyna[10]. Z opowieści obecnego właścicielagruntów po majątku Kwaskówwynika, że Węgierski (chyba syn, tzn. Andrzej Węgierski [1928-?])[11]w latach siedemdziesiątych XX w. część zachowanego po wojnie wyposażenia dworu zabrał do Łodzi, a część (tzn. lustra) rzekomo przekazał do dworu w Tubądzinie.
Wspomnianym wyżej Parczewskim prof. Leszek Kajzer – archeolog i wybitny znawca polskiej architektury średniowiecznej i nowożytnej – przypisywał fundowanie siedziby obronnej na wyspie w parku podworskim, choć brak, jak sam stwierdził, na to dostatecznych dowodów. Według najnowszych danych, które można znaleźć w błaszkowskiej Gminnej Ewidencji Zabytków Archeologicznych, znajduje się tu stanowisko Kwasków 12, AZP 68-42/65, czyli dwór z XVIII w. W archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi zapisano, że zachował się tu fragment muru. Wspomniane stanowisko archeologiczne zarejestrowali w 1984 r. dr Grzegorz Teske i dr Janusz Tomala z Kalisza.
Weryfikacja stanowiska w terenie w 2021 r. wykazała, że nasz obiekt, o który troszczą się obecni właściciele,dość dobrze się zachował do naszych czasów – na wyspie otoczonej suchą obecnie fosą znajdujemy relikt muru. Przez fosę wiedzie nasyp – przejazd. Od strony wschodniej wprawne oko archeologa rozpoznaje teren po zburzonym młodszym dworze (o ich właścicielach piszemy dalej). Wzmiankę z 1782 r. o dworze na wyspie, przed którym „jest most z bali dartych postawiony dobry” spotykamy w Castra Siradiensia i znajduje ona potwierdzenie w słowachobecnego właściciela gruntu, który wspomina o wykopaniu w tym miejscu potężnych bali. Odkrycie sklepionego pomieszczenia na terenie dworskim na wschód od wyspy jest potwierdzeniem informacji ze wspomnianego źródła, w którym napisano o dwu „sklepach murowanych”. Natomiast nie należy mylić naszego zabytku z wyspą na sąsiadującym od zachodu stawie, która jest tworem współczesnym.
Jeszcze w latach sześćdziesiątych XX w., jak widać na archiwalnej mapie archeologicznej, na wyspie stał budynek. Obecnie nie ma na powierzchni widocznego śladu ani po dworze, ani wyraźniejszego (oprócz reliktu muru) po gródku i mimo zachowanych 7 archiwalnych planów wsi o dawnym założeniu mamy tylko mgliste wyobrażenie, bowiem żaden z tych planów nie dotyczy dworu. Ogólne wiadomości można zaczerpnąć z dawnych map. Niewykluczone, że w archiwach jeszcze czekają na nas nieodkryte dokumenty? Może kiedyś badacze przeszłości korzystając z nowoczesnych narzędzi poszukiwawczych rozwiążą problemy zasygnalizowane 40 lat temu przez profesora Kajzera?
Marek Urbański
Podstawowa literatura:
A.[lfons] J. P.[arczewski], 1884 Kwasków, „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, t. V, red. B. Chlebowski, W. Walewski, F. Sulimierski, Warszawa, s. 17.
Jacques L.V., Graeve S.,1912 Przewodnik po guberni kaliskiej, Warszawa.
Kajzer L., Augustyniak J., 1986 Wstęp do studiów nad świeckim budownictwem obronnym sieradzkiego w XIII-XVII/XVIII wieku, Łódź.
Nejman H.A., 2017 Szlachta Sieradzka XIX wieku. Majątki A-Ł, Zduńska Wola (wydanie internetowe).
Publikacje niepodpisane, 1788 Verzeichniẞ alleradelichen, geistichenundköniglichenOerter in Polen, nach den WoiwodschaftenundDistricketn, und mit Bemerkungder Anzahl der Rauchfänge in jeden Orte, „MagazinfürdieNeueHistorie undGeographie”, t. XXII, wyd. A. F. Büsching, Halle, s. 41 – 414.
– 1827, Tabella Miast, Wsi, Osad, Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w BiórzeKommisyiRządowéj Spraw Wewnętrznych i Policyi. Tom I. A.-Ł., Warszawa.
– 1925, Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, t. II, Województwo łódzkie, Warszawa.
Zajączkowski S., Zajączkowski S. M., 1966 Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych Ziem Łęczyckiej i Sieradzkiej do 1400 roku, cz. I, Łódź.
[1] Wikipedia, hasło Kwasków (dostęp: 27.04.2021).
[2] Jw.
[3] Księgi grodzkie sieradzkie.
[4]Vel Chulewicza – przyp. M. Urbański). Wikipedia, hasło Kwasków (dostęp: 27.04.2021).
[5] Jw.
[6] „Gazeta Rządowa Królestwa Polskiego” 1852, nr 68 (za: P. Tameczka, Blogspot „Wsie regionu sieradzkiego”).
[7] Wikipedia, hasło Kwasków (dostęp: 27.04.2021).
[8] „Gazeta Kaliska” 1907, nr 143 (za P. Tameczka jw.).
[9] Strona www. ziemianie.pamiec.pl/pl/majatki/lo (dostep 28.05.2021).
[10]„Program Opieki nad Zabytkami Gminy Błaszki”, Błaszki 2019, s. 74.; Wikipedia: hasło Błaszki (dostęp: 30.05.2021).
[11] Za: www. myheritage.pl/names/jozef.wegierski (dostęp: 30.05.2021).
