Muzealia znajdujące się w dziale historii Muzeum Okręgowego w Sieradzu  ilustrujące i dokumentujące wydarzenia związane z odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 roku to przede wszystkim dokumenty, fotografie, druki, medale, odznaczenia oraz biżuteria patriotyczna. Szczególnie bogato reprezentowane są materiały związane z działalnością Polskiej Organizacji Wojskowej w Sieradzu. Zdecydowanie najcenniejsze są pamiątki po członkach tej organizacji.

            Najbogatszy jest zespół materiałów po Janie Sękowskim wśród których znaleźć możemy min. kartę szkolną rekruta „Brzozy” (pseudonim Sękowskiego) z odbytego w dniach 29.12.1916 – 08.01.1917 r. kursu podoficerskiego w Rudzie Pabianickiej, zdjęcie uczestników tego kursu, zaświadczenie o nadaniu krzyża POW, zaświadczenie o ukończeniu kursu Szkoły Podchorążych POW w Grześlakach (ryc.1), liczne fotografie zarówno J. Sękowskiego, jaki i innych legionistów oraz zdjęcia przedstawiające sceny z życia 2 Pułku Ułanów Grochowskich, w którym w latach 1918 – 1921 służył. O pamiątkach po Janie Sękowskim piszę tylko w sposób sygnalizujący, gdyż zostały one omówione przez Andrzeja Tomaszewicza w artykule „Z papierów po Janie Sękowskim. Przyczynek do działalności Polskiej Organizacji Wojskowej w Sieradzkiem”[1].

            Kolejną osobą związaną z działalnością POW w Sieradzu był ks. Aleksander Brzeziński. Odbudowany przez niego klasztor podominikański stał się miejscem spotkań i kontaktów niepodległościowych. Zbliżającą się wolność Polski w Sieradzu odczuwano już w październiku 1918 r., kiedy to miejscowe komórki POW uaktywniły swoją działalność przeprowadzając dużą akcję dywersyjną polegającą na niszczeniu komunikacji i łączności. Podpalono także magazyny ze słomą i sianem. Z ich inicjatywy 3 listopada 1918 r. w pomieszczeniach klasztornych, pod przewodnictwem ks. Brzezińskiego odbyło się zebranie, na którym powołano Samoobronę Narodową na powiat sieradzki. Patronem całego przedsięwzięcia ogłoszono ks. Aleksandra Brzezińskiego, który od członków Samoobrony przyjmował uroczystą przysięgę „.. że przyjęte obowiązki dla dobra ojczyzny i Narodu Polskiego bez zastrzeżeń i wahania wykonają”. Od 3 listopada 1918 r. w klasztorze odbywały się ćwiczenia i zbiórki poszczególnych sekcji Samoobrony, która to wraz z członkami POW odegrała główną rolę przy rozbrajaniu Niemców w Sieradzu w dniu 11 listopada 1918 r. W zbiorach Muzeum znajdują się liczne fotografie związane z działalnością księdza Brzezińskiego, ale zdecydowanie do najcenniejszych zaliczyć możemy zdjęcie przedstawiające trzech zakładników (ryc. 2). 12 listopada Sieradz przeżył trudne chwile. Pod wieczór na drodze od Zduńskiej Woli pojawił się kolejny, silny oddział niemiecki. Dowództwo POW podjęło decyzję o zatrzymaniu oddziału jeszcze przed granicami miasta. W tym celu do zbliżającej się kolumny wojska wysłano parlamentariuszy. Byli nimi ks. Aleksander Brzeziński, Stanisław Fruziński i peowiak Kaczorowski. Rozpoczęli oni w okolicach Górki Woźnickiej pertraktacje z dowództwem niemieckim. Oficerowie niemieccy żądali gwarancji bezpiecznego przejścia przez Sieradz. Pertraktacje zbliżały się ku końcowi, jednak Niemcy zauważyli ogień w pobliżu mostu na rzece Warcie. Były to co prawda ogniska rozpalone najprawdopodobniej przez pastuchów, ale Niemcy uznali to za prowokacje i wzięli parlamentariuszy za zakładników. Według relacji Stanisława Fruzińskiego miało to następujący przebieg: „Każą nam wysiadać z samochodu, otoczyli nas wartą i chcą rozstrzelać oficera rady żołnierskiej, że jakoby ich zdradził. Robią więc sąd, nas trzymają pod bagnetami. Wtedy ksiądz zaczyna do nich przemawiać, a ponieważ między Niemcami było dużo poznaniaków, więc następuje między Niemcami rozłam. Zaczyna się szemranie i podnoszą się głosy: „My księdza nie damy!”, co widząc oficerowie niemieccy zaczynają pomału rezygnować ze swych postanowień i pertraktują z nami. Wysyłają mnie do Sieradza celem powiadomienia, że zatrzymają resztę delegacji zakładników. Jeżeli z naszej strony zostanie przedsięwzięta jakaś akcja, wymienieni zostaną natychmiast rozstrzelani, a oni będą i tak szli przez Sieradz”.[2] Ostatecznie Niemcy przemaszerowali przez Sieradz trzymając pod karabinami ks. Aleksandra Brzezińskiego, dopiero po przejściu przez miasto bez zakłóceń zwolnili zakładników.

            Następna grupa materiałów w zbiorach Muzeum związana jest z osobą  Bolesława Śniechórskiego, żołnierza I Brygady Legionów Polskich, który w latach międzywojennych był prezesem Związku Legionistów w Sieradzu. Są to następujące fotografie: portret Bolesława Śniechórskiego, fotografia przedstawiająca Bolesawa Śniechórskiego jako żołnierza I Brygady Legionów Polskich (1914 r.) (ryc.3), fotografia członków Polskiej Organizacji Wojskowej w Sieradzu (1918 r.) (ryc. 4), fotografia Zarządu Związku Legionistów w Sieradzu (lata międzywojenne), fotografia z poświęcenia sztandaru Związku Legionistów w Sieradzu (lata  międzywojenne), trzy fotografie przedstawiające delegację sieradzką na uroczystościach pogrzebowych Józefa Piłsudskiego (1935 r.), fotografia przedstawiająca legionistów z Sieradza zaangażowanych przy budowie kopca Józefa Piłsudskiego w Krakowie (1935 r.) oraz fotografia ze zjazdu legionistów w Krakowie (1939 r.). 

            Kolejnym członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej, po którym pamiątki odnajdziemy w zbiorach Muzeum był Tadeusz Jaguś. Wśród zgromadzonych dokumentów na szczególną uwagę zasługują: zaświadczenie Komisji kwalifikacyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej przy Wojskowym Biurze Historycznym potwierdzające, że Tadeusz Jaguś był czynnym członkiem POW w okręgu kaliskim od dnia 15.08.1915 r. do 11.11.1918 r., zaświadczenie rolników zamieszkałych we wsi Gozdy gm. Brzeźnio, w którym potwierdzali, że Tadeusz Jaguś od maja 1917 r. do lutego 1918 r. uczył młodzież języka polskiego oraz historii Polski, uświadamiał o znaczeniu Legionów Polskich i POW pod wodzą Józefa Piłsudskiego w walce o niepodległość Polski, za co został aresztowany przez żandarmerię niemiecką i przetrzymywany na posterunku we wsi Ostrów gm. Brzeźnio (ryc. 5), legitymacja Związku Peowiaków nr 637 na nazwisko Tadeusz Jaguś (ryc. 6), dyplom odznaczenia Medalem Niepodległości Tadeusza Jagusia za pracę w dziele odzyskania niepodległości, legitymacja odznaczenia Medalem Niepodległości nr 20464 na nazwisko Tadeusz Jaguś oraz fotografia przedstawiająca członków Polskiej Organizacji Wojskowej w Sieradzu.

            W zbiorach Muzeum znajdują się również pamiątki po Ludwiku Marglu, który od 1915 r. był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej, a w listopadzie 1918 r. wstąpił jako ochotnik do tworzącego się Wojska Polskiego. Wśród dokumentów na szczególną uwagę zasługuje zaświadczenie Komisji kwalifikacyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej przy Wojskowym Biurze Historycznym potwierdzające, że Ludwik Margiel był czynnym członkiem POW w okręgu kaliskim od dnia 15.08.1915 r. do 11.11.1918 r., Odznaka pamiątkowa Polskiej Organizacji Wojskowej zwana również Krzyżem P.O.W. (ryc.7)  przyznawana weteranom tej organizacji oraz dyplom nadania Ludwikowi Marglowi za pracę w Organizacji i walkę o niepodległość Ojczyzny prawem noszenia odznaki „Krzyż P.O.W” (ryc.8). W zbiorze znajdują się również fotografie Ludwika i Wacława  (ryc.9) oraz Franka Marglów.

            Znaczącą rolę w poznaniu historii działalności Polskiej Organizacji Wojskowej w Szadku odgrywa przekazana do zbiorów Muzeum w 1973 r. przez pięciu żyjących jeszcze wówczas członków organizacji, spisana w latach międzywojennych Kronika POW w Szadku. Jej treść omówiona została przez A. Tomaszewicza w artykule „Ziemia szadkowska na drodze do niepodległości 1914-1920”[3]. Wraz z kroniką przekazane do zbiorów zostały również karty pocztowe wydane nakładem Komitetu Budowy Pomnika Poległych Peowiaków, na których znaleźć możemy fotografie przedstawiające: Komendę Naczelną P.O.W. w 1914/15 r., Szkołę oficerską P.O.W. z 1916 r., dwie karty przedstawiają Komendę Naczelną P.O.W. podczas ćwiczeń w 1917 r. (ryc 10.) oraz kartę z Kawalerami Virtuti Militari ze służby w P.O.W z 1921 r. Zbiór dokumentów uzupełnia    raport Komendy Meldunkowej 2 Obwodu z dn. 15.08.1917 r., odprawa nr 8 Komendy IV okręgu P.O.W. z dn. 09.08.1917 r. oraz tekst przyrzeczenia wstępującego do Polskiej Organizacji Wojskowej.

            Ciekawym zabytkiem jest również „Peowiak” miesięcznik oficjalnego organu Związku Peowiaków nr 5 z czerwca 1931 r. poświęcony działalności P.O.W. w Sieradzu, gdzie znaleźć możemy artykuł o walkach obwodu sieradzkiego P.O.W. z Niemcami (ryc.11).

            W zbiorach Muzeum znajduje się również kilka grupowych fotografii przedstawiających członków Polskiej Organizacji Wojskowej oraz Legionistów, a wśród nich: zdjęcie członków POW ze Stanisławowa (ryc.12), członkowie POW w Woli Bachorskiej, fotografia grupowa przedstawiająca Legionistów 1 Brygady Józefa Piłsudskiego z Sieradza (ryc.13), zdjęcie wykonane w Świetlicy Legionistów w Sieradzu. Na uwagę zasługują również dwie fotografie przedstawiające członków Komisji Poborowej z lutego i maja 1919 r. w Sieradzu (ryc.14).

            Kolejnym zabytkiem jest Jednodniówka Komitetu Opieki nad Żołnierzem Polskim w Sieradzu. Na Żołnierza Polskiego, z czerwca 1919 r., wydrukowana w „Ziemi Sieradzkiej”. W wydawnictwie znaleźć możemy między innymi  artykuł o walkach 6 pułku na Polesiu wołyńskiem, wiersze Józefa Jankowskiego, Władysława Orkana, St. Falkiewicza oraz krótkie, zabawne opowiastki z życia legionistów (ryc.15).

            Na uwagę zasługuje też zgromadzona w zbiorach Muzeum biżuteria patriotyczna. W czasie I wojny światowej w ludziach obudziła się chęć manifestowania w sposób otwarty uczuć patriotycznych, czego przejawem było noszenie takiej właśnie biżuterii. Polskie społeczeństwo chętnie uczestniczyło też w akcjach wspomagania swoim osobistym majątkiem działań na rzecz odzyskania niepodległości. Popularna była akcja „żelazo za złoto” w ramach której pozyskiwano drobne przedmioty z metali szlachetnych w zamian za biżuterię okolicznościową. Przykładem ze zbiorów Muzeum są zastępcze obrączki żelazne z napisem ZŁOTO OJCZYŹNIE (ryc.16) oraz pierścionek z wyrytym napisem LEGIONY POLSKIE 1914 (ryc.17). Do biżuterii patriotycznej zaliczyć można również metalowe odznaczenia z wizerunkiem orła. Dostawał je każdy kto wpłacił odpowiednie datki na rzecz kwesty “Dar Narodowy” za spełnienie patriotycznego obowiązku. Znaczki te miały charakter pamiątkowy. Początkowo były papierowe, później zastąpiono je metalowymi. W zbiorach Muzeum znajdują się znaczki: 3 MAJ 1791 SKARB WOJSKO 1915 r., DAR NA SKARB NARODOWY 1920 r., DAR NARODOWY 3 MAJA z lat 30-tych XX w. (ryc. 18). Interesującym zabytkiem jest też medalik patriotyczny z 1905 r. (ryc. 19) Na awersie znajduje się wizerunek Matki Boskiej otoczony napisem M.B.C KRÓLOWO POLSKI WSPIERAJ I PROWADŹ NAS. Na rewersie centralnie usytuowany herb Polski, nad nim daty powstań narodowowyzwoleńczych 1830  i 1863 umieszczone na sztandarach, u góry napis BOŻE ZBAW POLSKĘ, na dole rok 1905.

            Następną grupą muzealiów są medale przyznawane osobom, które zasłużyły się dla niepodległości Polski. W zbiorach Muzeum znajduje się medal „Bojownikom Niepodległości”. Jest to odznaczenie bite w brązie, o średnicy 35 mm. Na awersie w polu środkowym znajduje się wyobrażenie trzech hydr, przebitych mieczami. W otoku jest napis: BOJOWNIKOM NIEPODLEGŁOŚCI (ryc.20). Na rewersie pośrodku litery RP. Odznaczenie przyznawane było osobom, które przyczyniły się do odzyskania niepodległości w okresie przed I wojną światową, podczas jej trwania oraz w czasie walk orężnych polskich w latach 1918-1921, z wyjątkiem wojny polsko-rosyjskiej na obszarze Polski. Następne odznaczenie w zbiorach Muzeum to medal „Polska Swemu Obrońcy”(ryc.21). Jest to Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918 – 1921.  Na awersie znajduje się orzeł i daty 1918, 1921. Na rewersie w otoku z liści dębowych napis: POLSKA SWEMU OBROŃCY. Muzeum Okręgowe w Sieradzu posiada również odznakę honorową „Orlęta” (ryc.22), która przyznawana była w okresie II Rzeczypospolitej uczestnikom walk w obronie miasta Lwowa i  Kresów Wschodnich podczas wojny polsko–ukraińskiej.  Odznaka przedstawia cztery stylizowane sylwetki orląt, tworzących ramiona krzyża, pomiędzy nimi promienie, pośrodku odznaki, w okrągłym medalionie herb Lwowa, otoczony napisem „OBROŃCOM KRESÓW WSCHODNICH”.

            Kolejnym zabytkiem jest znaczek pamiątkowy na szpilce wydany z okazji pierwszej rocznicy powołania Naczelnego Komitetu Narodowego, który powstał 16 sierpnia 1914 r. w Krakowie w wyniku porozumienia polskich środowisk konserwatywnych i demokratycznych. W założeniu miał być najwyższą władzą wojskową, polityczną i skarbową dla Polaków zamieszkujących Galicję (ryc23.)

            W zbiorach Muzeum znajduje się również medal Legiony Polskie (ryc. 24), autorstwa Jana Wysockiego. Na awersie medalu znajduje się piechota w ataku na bagnet, w tyle widoczny dowódca na koniu, z podniesioną ręką ku górze. Na odcinku dolnym napis w dwuwierszu: LEGIONY POLSKIE, 1914-1915-1916. Na rewersie  widnieją dwie nagie postacie przy kowadle wyobrażające dwa pokolenia, jest to starzec z młotkiem i młodzieniec w hełmie korynckim z koroną w dłoni, w tle widnieje oracz w polu. W około ornament sznurkowy.  Medal ten o średnicy 60mm wybity został nakładem grona osób należących do Towarzystwa Numizmatycznego w Warszawie. Miał on na celu uczcić Legiony Polskie, ich bohaterstwo. Zysk ze sprzedaży medalu miał być przeznaczony dla wdów i sierot po legionistach.

            Muzeum jest też w posiadaniu dwóch medali pamiątkowych wybitych w 1928 r. z okazji X lecia odzyskania niepodległości. Pierwszy z nich to medal autorstwa T. Breyera. Na awersie  znajduje się orzeł z cyfrą X na piersi i napis wokoło NA DZIESIĘCIOLECIE ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI 1918-1928. Na rewersie przedstawiona jest Polonia z kagankiem w dłoni, która odrzuca miecz (ryc.25). Drugi medal, sygnowany J AVMILLER, na awersie przedstawia popiersie Józefa Piłsudskiego, w otoku napis JÓZEF PIŁSUDSKI MARSZAŁEK. Na rewersie przedstawione jest terytorium Polski z naniesionymi miastami i siecią rzek. W otoku napis: W DZIESIĄTĄ ROCZNICE ODRODZENIA POLSKI 1918-1928 (ryc.26).

            .   

                                                                                            Anna Piestrzeniewicz

[1]     A. Tomaszewicz, „Z papierów po Janie Sękowskim. Przyczynek do działalności Polskiej Organizacji Wojskowej w Sieradzkiem”, Na Sieradzkich Szlakach, nr1, 1985 r., s. 9-12.

[2]     J. Pietrzak. Nad Wartą , nr 45, 2004, s. 17

[3]     A. Tomaszewicz, Ziemia szadkowska na drodze do niepodległości 1914-1920, Na sieradzkich szlakach, nr 3, 1995 r., s. 10-12.