Nadzieja na odzyskanie niepodległości w latach 60-tych XIX w. była niezwykle silna wśród Polaków. Śmierć cara Mikołaja I, niepewna sytuacja Rosji, jej niepowodzenia w wojnie z Turcją, wszystko to składało się na to, że sytuacja Polski mogła ulec zmianie. Lekcją przygotowawczą do zbrojnego starcia z Rosją stały się manifestacje patriotyczne, początkowo organizowane w stolicy, następnie przeniosły się na prowincje. Odbywały się również w sieradzkim, a miejscem ich stały się głównie kościoły.

Decydującym krokiem w kierunku przygotowania powstania był rozwój cywilnej organizacji w stolicy oraz utworzenie komórek organizacyjnych na prowincji. Zgodnie z podziałem administracyjnym wprowadzonym przez władze powstańcze powiat sieradzki wchodził od jesieni 1862 r. w skład województwa kaliskiego.

Termin wybuchu powstania przyśpieszyła branka do wojska rosyjskiego. Obawa przed utratą tysięcy ludzi zdolnych do walki pchnęła Centralny Komitet Narodowy do jak najszybszego wyznaczenia rozpoczęcia walk zbrojnych, których termin wyznaczono na  21 stycznia 1863 r.

Głównym organizatorem powstania w Sieradzkiem był Józef Oksiński, który został oddelegowany jako emisariusz do Sieradza, do którego dotarł 17 stycznia 1863 r. i rozpoczął organizację oddziału powstańczego. Za punk zborny wyznaczył lasy  w okolicach Miedźna. W nocy z 21 na 22 przybyło 28 mieszkańców Sieradza, zaś  23 dotarło kolejnych 59. Zdobycie miasta Sieradza dla tak nielicznego oddziału było zadaniem nierealnym, gdyż w mieście stacjonował silny oddział wojsk rosyjskich, poza tym miasto zostało zamknięte, aby się do niego dostać lub wyjechać trzeba było posiadać specjalną przepustkę.

Obok oddziału Oksińskiego w Sieradzkiem zaczęły pojawiać nowe oddziały np. oddział dowodzony przez Wawrzyńca Centa, który wkroczył do Zduńskiej Woli i skonfiskował broń niemieckiego Bractwa Kurkowego, po czym wkrótce przestał istnieć. Niepowodzenia doznał też oddział zorganizowany przez Makarego Drohomireckiego, który przedostawszy się na teren sieradzkiego, krążąc po okolicy, głosił hasła uwłaszczeniowe w celu przyciągnięcia chłopów do udziału w walkach zbrojnych Powstania. Odział ten został niebawem (15 lutego 1863 r.) rozbity pod Pyszkowem.
W początku marca napłynęły nowe oddziały pod dowództwem Teodora Cieszkowskiego i Napoleona Urbanowskiego. Oprócz wyżej wymienionych stacjonowały tutaj również oddziały pod dowództwem gen. Edmunda Taczanowskiego, płk. Matuszewicza, płk. Franciszka Kopernickiego, rtm. Józefa Miśkiewicza, płk. Kajetana Słupskiego,
por. Powidzkiego, por. Pawła Nowickiego, por. Wincentego Pągowskiego,
mjr Józefa Androszka, kpt. Jana Birtusa oraz Józefa Kozłowskiego.

W okresie powstania styczniowego stoczono w regionie sieradzkim kilkadziesiąt walk, wiele z nich zakończyło się klęską powstańców, były też sukcesy, jak choćby bitwa pod Sędziejowicami, którą stoczono 26 sierpnia 1863 r. Sieradzanie brali w tych walkach bezpośredni udział. Przykładem mogą być: poległy pod Rychłocicami August Otto – syn kominiarza sieradzkiego, poległy pod Szadkowicami Władysław Kolasiński – aplikant biura Naczelnika Powiatu z Sieradza, poległy pod Rudnikami stolarz z Sieradza Jelonkowski oraz Ludwik Kranas – syn burmistrza Sieradza. W okresie walk powstańczych opustoszały ławki Szkoły Powiatowej w Sieradzu, z najstarszych klas pozostał tylko jeden uczeń, inni znaleźli się w oddziałach powstańczych lub brali udział w innych formach wspierania powstania. Jeden z uczniów Franciszek Seniuta Mizigier zgłosił się do oddziału Oksińskiego i walczył w bitwach pod Widawą, Sędziejowicami
i Kruszyną, gdzie został ranny.

4 marca 1864 r. został wydany ukaz carski o uwłaszczeniu chłopów, który całkowicie sparaliżował powstanie i odciągnął chłopów  od walki. Ostatnia bitwa w powiecie sieradzkim została stoczona na przedpolach Sieradza 16 czerwca 1864 r., kiedy to niewielki oddział powstańczy został ścigany przez sotnię kozacką z Sieradza uległ rozsypce pod Biskupicami.

Po upadku powstania nadszedł czas prześladowań. W Sieradzu istniały specjalne wojskowe komisje: wojenno – śledcza i sądowa, które miały za zadanie ukarać buntowników zgodnie z ukazem cara Aleksandra II. Uczestników powstania skazywano na śmierć bądź zesłanie na Syberię. Represjami objęto całe społeczeństwo polskie Kasowano klasztory, wszystkie polskie instytucje i organizacje samorządowe, szkoły, urzędy, sądy zastępując je rosyjskimi. Wyrugowano z urzędowego życia publicznego język polski. Rozpoczęty na wielką skalę terror moralny i fizyczny miał na zawsze złamać ducha oporu polskiego.

Niewiele mogił pozostało po powstańcach styczniowych, Rosjanie bowiem usuwali ich ślady. W 1865 r. zabroniono stawiać krzyży na mogiłach powstańczych, a istniejące usunięto.  W Sieradzu na cmentarzu rzymsko – katolickim znajduje się zbiorowa mogiła  dowódców powstańczych i członków Straży Narodowej z powstania 1863 – 64 r.
W mogile tej spoczywają:

– mjr Józef Androszek, powieszony 12 listopada 1863 r., dowódca żandarmerii (Straży Narodowej) w powiecie sieradzkim, później dowódca plutonu powstańczego, pojmany do niewoli 16 października 1863 r. pod Nową Wsią koło Złoczewa;

– Andrzej Kryszka, powieszony 12 listopada 1863 r., członek Straży Narodowej;

– Józef Kierski, powieszony 12 listopada 1863 r., powstaniec;

– Józef Kozłowski, powieszony 14 października 1864 r. w Szadku, dowódca oddziału wzięty do niewoli 16 stycznia 1864 r. pod Rożdżałami koło Rossoszycy

– Antoni Sowiński, powieszony 12 listopada 1863 r., członek Straży Narodowej

– Franciszek Palkowski powieszony 14 stycznia 1864 r., w Szadku, mieszczanin, dowódca oddziału.

Anna Piestrzeniewicz

Literatura:

Barszczewska Alina, Aktywność polityczna po utracie niepodległości [w:] Szkice z dziejów sieradzkiego, Łódź 1977 r.

Milczarek Jan, Powstanie styczniowe w Sieradzkiem, Sieradz, b.r.w.

Milczarek Jan, Sieradzkie cmentarze, Sieradz, 2001 r.

Ruszkowski Andrzej, Powstanie styczniowe [w:] Leksykon miasta Sieradza, Sieradz 2006 r.

Ruszkowski Andrzej, Sieradz i okolice, Sieradz, 2000 r.